Wprowadzenie do ekonomii

autor: Jacek Drążkiewicz

Czym jest ekonomia?

W książkach i podręcznikach akademickich możemy znaleźć wiele definicje ekonomii. Odwołując się do etymologii słowa „ekonomia” (gr. oikonomos) możemy stwierdzić, że jest to nauka o gospodarowaniu. Starogreckie słowo oikos oznacza gospodarstwo domowe a nomos prawa, zasady. Jednak współczesna ekonomia nie tylko wyznacza prawa i zasady zarządzania gospodarstwem domowym, ale również przedsiębiorstwem czy państwem.
Przypatrując się różnym definicjom ekonomii, na potrzeby naszych rozważań moglibyśmy scharakteryzować ekonomię w następujący sposób :

1. Ekonomia, inaczej ekonomia polityczna, to badanie tych działań, które (za pośrednictwem pieniądza lub bezpośrednio) wiążą się z transakcjami wymiany między ludźmi.
2. Ekonomia bada sposób wykorzystania przez ludzi ograniczonych zasobów (ziemia, praca, dobra kapitałowe, takie jak: wiedza techniczna, dobra produkcyjne itp.) do wytwarzania różnych produktów i usług oraz sposób, w jaki dzielone są uzyskane efekty między poszczególnych członków społeczeństwa.
3. Ekonomia jest to nauka o społecznych prawach rządzących procesem produkcji i podziału (uproszczona definicja marksistowska).
4. Ekonomia jest to badanie bogactwa.
5. Ekonomia to również nauka o sposobach doskonalenia społeczeństwa i tworzenia cywilizacji zgodnej z zasadami humanizmu.
6. Ekonomia to badanie decyzji, podejmowanych przez jednostki i społeczeństwa, które dotyczą zastosowania ograniczonych zasobów produkcyjnych o różnych możliwych zastosowaniach do wytwarzania różnych produktów oraz przeznaczania wyprodukowanych dóbr na zaspokojenie potrzeb (bieżących lub przyszłych) poszczególnych osób i grup w społeczeństwie.
7. Ekonomia analizuje nakłady i efekty związane z doskonaleniem metod wykorzystywania zasobów.

Podsumowując, można stwierdzić, że:

Ekonomia jest nauką o gospodarowaniu, czyli uczy, jak racjonalnie wykorzystywać rzadkie zasoby w celu zaspokojenia potrzeb ludzi, poprzez wytwarzanie dóbr, które mają maksymalizować zadowolenie społeczeństwa.

Co to właściwie znaczy gospodarować? Gospodarowanie oznacza, że mając do dyspozycji otaczające nas zasoby, powinniśmy nimi odpowiednio zarządzać. Racjonalność takich decyzji jest w pełni uzasadniona. Otaczające nas zasoby mają postać dóbr rzadkich, tzn. że występują w ilościach ograniczonych, które nie pozwalają na pełne zaspokojenie naszych potrzeb.

Czym gospodarujemy, czyli analiza czynników produkcji

Przedsiębiorstwa organizują produkcję przez zastosowanie czynników produkcji.
W ekonomii wyróżniamy następujące ich rodzaje:

• zasoby ziemi (naturalne),
• zasoby pracy (ludzkie),
• zasoby kapitału.

Rys. 1.1. Klasyfikacja zasobów w ekonomii
Źródło: Opracowanie własne, Luiza Bednarowska.

Czynniki produkcji są przedmiotem transakcji rynków. Takie określenie po raz pierwszy wprowadził A. Smith, twórca ekonomii klasycznej. Od jego czasów czynniki te uległy przemianie, zwłaszcza ze względu na postęp cywilizacyjny i techniczny. Czynniki produkcji w warunkach gospodarki rynkowej poddane są alokacji przez mechanizmy rynku, tzn. że rynek decyduje o określonym ich zastosowaniu. Alokacja czynników produkcji dokonuje się poprzez akty kupna–sprzedaży.
Na rynku czynników produkcji rozróżnia się dwa rodzaje podmiotów: dysponenci czynników produkcji i podmioty, które te czynniki nabywają. Do tych pierwszych należą gospodarstwa domowe – sprzedają usługi czynników produkcji. W przedsiębiorstwie dokonuje się łączenia (kombinowania) czynników produkcji w oparciu o konkretną technologię.
Gospodarstwa domowe otrzymują wynagrodzenie za udostępnienie czynników produkcji, które przybiera różne formy, zależne od statusu relacji między gosp. domowym a przedsiębiorstwem.
Z tytułu udostępnienia ziemi przedsiębiorstwom gosp. domowe otrzymują bądź czynsz dzierżawny (jeśli oddają je w użytkowanie innym podmiotom) lub rentę gruntową (jeżeli wykorzystują ziemię dla celów przedsiębiorstwa, które prowadzą członkowie gospodarstwa domowego).
Z tytułu udostępniania kapitału może otrzymać procent (gdy pożycza), dywidendę (gdy inwestuje w spółkę akcyjną) lub zysk (za własną działalność).
Za pracę gospodarstwa domowe otrzymują płacę. Płaca jest przejawem wynagrodzenia za wynajem czynnika pracy dla celów produkcyjnych.
Rynki czynników produkcji charakteryzują się tymi samymi parametrami co rynki dóbr i usług. Podlegają one prawu popytu i prawu podaży, podlegają mechanizmom ogólnorynkowym. Tym samym czynniki dostosowawcze rynku czynników produkcji też tym ogólnym zasadom podlegają.

Czym jest czynnik produkcji w postaci ziemi

Zasoby ziemi są pierwotnym czynnikiem produkcji. Od jej wykorzystania człowiek zaczął proces produkcji. Początkowo dostęp do ziemi człowiek uzyskiwał w drodze walki z naturą lub innym człowiekiem, dopiero od stosunkowo niedawna dokonuje się to za pomocą wymiany pieniężnej, istnieje więc rynek ziemi.
Zasoby ziemi oznaczają to wszystko, co stworzyła natura, a więc gleby, surowce mineralne, lasy, wody itp. Czy te zasoby mają postać dóbr rzadkich? Patrząc np. na zasoby ropy naftowej w przyrodzie naukowcy szacują, że przy obecnym poziomie rozwoju gospodarczego wystarczy jej zapewne na niespełna 25 lat . Nawet zasoby węgla kamiennego w Polsce wystarczą na niespełna 100 lat . Woda, a zwłaszcza czysta woda na wielu obszarach globu jest zasobem deficytowym. Tym bardziej potrzebne jest racjonalne gospodarowanie tymi zasobami. Coraz częściej podejmowane są więc działania takie jak rekultywacja ziemi, irygacja terenów cierpiących na deficyt wody, racjonowanie połowów ryb, poszukiwanie alternatywnych źródeł energii (zasoby energii słonecznej, siła wiatru, fal, energii geotermalnej czy atomowej), utylizacja odpadów, zmniejszanie wydobycia surowców kopalnych itp. Oczywiście podejmowanie takich działań rodzi poważne skutki ekonomiczne i często nie spotyka się z aprobatą wielu grup zawodowych (np. górników, producentów ropy, rybaków). Musimy jednak zdawać sobie sprawę z tego, że zachowanie wielu zasobów zapewni rozwój gospodarczy w przyszłości, co wydaje się być wystarczającym argumentem do prowadzenia racjonalnej polityki wykorzystywania zasobów naturalnych.
Współcześnie ziemia, jako czynnik produkcji może spełniać 2 podstawowe role w procesie produkcji:

• środek produkcji – bezpośrednio angażowana w działalność produkcyjną, np. produkcja rolnicza,
• możliwość lokalizowania na ziemi (konkretnych działkach) różnych rodzajów produkcji, w tym działalności (produkcji) pozarolniczej.

Wyjaśnienie roli ziemi przypisuje się D. Ricardo. On po raz pierwszy ogłosił pojęcie renty gruntowej, która może wystąpić w 3 rodzajach:

• 2 rodzaje renty różniczkowej (renta różniczkowa pierwsza i druga),
• renta absolutna.

Renta różniczkowa jest otrzymywana z tytułu różnicowania warunków wykorzystania ziemi. Zaliczamy tu przede wszystkim:

• klasy ziemi (jakość),
• ukształtowanie terenu,
• warunki klimatyczne,
• odległość od rynków zbytu.

W praktyce można powiększać areały ziemi, natomiast nie można zmienić:

1. warunków naturalnych i klimatycznych,
2. miejsca położenia ziemi.

Te własności czynnika produkcji i jego wynagrodzenie muszą być wyższe niż normalna płaca. Przyciągnięcie usług tego czynnika wymaga zastosowania nadzwyczajnego wynagrodzenia, które określane jest jako renta ekonomiczna. Otrzymanie tej renty jest uzależnione nie tylko od atrakcyjności miejsca położenia ziemi, ale też od wielkości popytu na nią. Renta ekonomiczna z tego czynnika produkcji występuje w krótkim i długim czasie. Jeżeli jej zmiana nie wpływa w długim okresie na podaż usług tego czynnika, to mamy do czynienia z rentą ekonomiczną. Jeżeli w długim okresie zmiana renty wpływa na podaż, to mamy do czynienia z tzw. rentą gruntową.
Renta ekonomiczna to specjalna płatność za użycie zasobów lub czynników produkcji, która przekracza koszt alternatywny (rezygnacja z dobra B na rzecz dobra A, które przynosi większe zyski). Renta jest płatnością za korzystanie z zasobu, który ma zerowy koszt alternatywny.



Wielkość renty ulega zmianie z pola 0 Z₁ A P₁ do pola 0 Z₁ B P₂ ze wzrostem ceny, która jest wynikiem wzrostu popytu.
Renta gruntowa jest to różnica, jaka powstaje przy płaceniu przez dzierżawcę właścicielowi dzierżawy z gruntu o gorszej jakości w stosunku do ziemi o lepszej jakości. Historia renty gruntowej sięga XIX w. i dotyczy tzw. landlords.
Stwierdzono, że ilość ziemi wpływa na wysokość renty i skłania do wyboru takich metod produkcji, aby jej udział był jak najmniejszy.
Duża ilość ziemi, kiedy występuje niska renta, prowadzi do tego, że inne czynniki produkcji zostają zastąpione ziemią, dlatego ekonomiści uważają, że renta gruntowa jest to niezasłużenie zarobiony zysk.
Z punktu ekonomicznego konieczne jest określenie ceny ziemi, którą określa się jako zkapitalizowaną rentę ekonomiczną, którą można określić:



P_z  –  cena ziemi,    r – rozmiary renty, którą przynosi działka ziemi, R – wysokość stopy procentowej od wkładów długoterminowych.

Zróżnicowanie cen ziemi niezależnie od urodzajności gleby może przy takim samym udziale czynników produkcji wynikać z:

1. różnic w lokalizacji gruntów,
2. różnic co do bogactw naturalnych ziemi.

Rynek ziemi pozostaje pod wpływem uniwersalnych praw. O funkcjonowaniu decyduje popyt i podaż. Mają one decydujący wpływ na jej rynkową cenę. Popyt i podaż zdeterminowane są przez koniunkturę gospodarczą. Cena ziemi w ujęciu formalnym może być odzwierciedlona  jako relacja dwóch zmiennych.


gdzie: d – roczna renta realizowana przez właściciela danej działki ziemi (roczna suma gruntowa I, II, absolutna).
Przykład:
    r  –  rynkowa stopa procentowa,
    d = 1500 zł,
    r = 15%,
    P_z = 150 / (0,15) = 10 000.
Na cenę mają także wpływ obiekty, które znajdują się na jej terenie.

Ziemia to nie tylko czynnik, miejsce gdzie można lokalizować pozarolniczą produkcję, ale to także miejsce, gdzie znajdują się ogromne zasoby naturalne, które określają charakter gospodarek poszczególnych krajów. W krajach bogatych w zasoby naturalne rozwijają się inne dziedziny gospodarcze niż w krajach biednych w tym względzie. Znaczenie ziemi jako czynnika produkcji jest wielorakie i bez tego czynnika nie może sobie wyobrazić rozwoju gospodarczego.

Czym jest czynnik produkcji w postaci pracy?

Zasoby pracy oznaczają wszelkie zasoby ludzkie, rozumiane jako czynnik wytwórczy, tzn. są one wykorzystywane w procesie gospodarowania. Jest to zarówno praca fizyczna, jak i intelektualny wysiłek. Zasób pracy oznacza więc również wszelkie umiejętności pracowników, ich wykształcenie, doświadczenie i wiedzę. Czy zasoby ludzkie podlegają pojęciu rzadkości? W dzisiejszych czasach pracownicy są postrzegani jako najcenniejszy zasób organizacji. To od nich w dużej mierze zależy sukces. Dlatego też firmy starają się zarządzać swoimi zasobami kapitału ludzkiego jak najbardziej racjonalnie. To najlepsi pracownicy, a więc ci posiadający najlepsze kwalifikacje, wiedzę i doświadczenie są najcenniejszym zasobem. Jest ich jednak niewielu, bo prawdziwi wizjonerzy i pasjonaci zdarzają się rzadko.
Praca jest specyficznym rynkiem, gdzie przedsiębiorcy kreują zdolność do pracy, a jej cena jest płacą zależą od popytu, określonego przez wysokość płacy realnej (płaca nominalna – inflacja).
Ważna jest wydajność pracy, która przez cenę rynkową wyznacza wartość pracy dla przedsiębiorców.
Podaż pracy zależy od wzrostu płac realnych przy założeniu stałych innych czynników. Podaż zależy też od czynników alternatywnych związanych z kosztem czasu pracy pracownika.



Uwzględnienie warunków występujących na rynku i określających popyt na pracę, jak też uwzględnienie podaży pracy prowadzi do osiągnięcia punktu równowagi na rynku pracy, co można przedstawić w formie wykresu.



Przyczyny zróżnicowania płac:

1. pozapłacowe korzyści i niekorzyści z pracy (gwarancja zatrudnienia),
2. zróżnicowanie rynku pracy (różnice w gałęziach gospodarki),
3. kwalifikacje i umiejętności pracowników,
4. dyskryminacja płciowa,
5. niekonkurencyjne grupy rynkowe,
6. licencje zawodowe, np.: aplikacje na adwokata, notariusza.

Czym jest czynnik produkcji w postaci kapitału?

Zasoby kapitału tworzą środki pieniężne, jak również zasoby kapitału rzeczowego, a więc te zasoby, które są w posiadaniu firm jak np. maszyny, budynki. Wszystkie zasoby kapitałowe pozwalają firmom zwiększać produkcję. Czy kapitał ma cechę zasobu rzadkiego? Niewiele jest firm, które mają do swojej dyspozycji nieograniczoną ilość maszyn, magazynów lub środków, które pozwalają na ich zakup. Tym bardziej istnieje potrzeba racjonalnego zarządzania tymi zasobami.
Aby uruchomić produkcję, producent musi dysponować kapitałem w formie płynnej (pieniądz). Następnie środki te zamienia na formę rzeczową. Tak zgromadzone środki łączy i w rezultacie powstają nowe produkty i usługi (w formie rzeczowej), które producent wprowadza na rynek, sprzedaje i kapitał wraca do płynnej formy (pieniężnej) po skończonym cyklu. Kapitał to zgromadzona, nie skonsumowana część dochodu. Kapitał ściśle wiąże się z akumulacją, tj. gromadzeniem zaoszczędzonych dochodów z przeznaczeniem na inwestycje, które powiększają  zasoby majątku produkcyjnego. Poprzez inwestycje następuje zwiększenie skali produkcji. W zasadzie bez inwestycji również postęp technologiczno-techniczny byłby niemożliwy.
Podstawowym celem inwestycji jest utrzymanie kapitału występującego w formie rzeczowej jako sprawnego czynnika produkcji. Inwestycje restytucyjne to wydatki na remonty, naprawy, konserwacje maszyn, urządzeń i innych obiektów. Inwestycje odtworzeniowe finansowane są z funduszu amortyzacyjnego i są źródłem odtworzenia wartości maszyny. Zasoby te powinny wystarczyć na zakup nowej  maszyny.
W praktyce pojęcie kapitału jest szersze, gdyż obejmuje ono wszelkie aktywa przedsiębiorstwa łącznie ze znakami towarowymi, patentami itp.
W praktycznym działaniu właściciele dóbr kapitałowych kierują się stopą dochodu z kapitału, która jest stosunkiem wielkości rocznego dochodu w porównaniu z wielkością kosztów na zakup dobra.
Najczęściej ceną czynnika produkcji, jakim jest kapitał, jest procent, który determinuje podaż kapitału i zapotrzebowanie na kapitał. Procent jest często traktowany jako odłożona konsumpcja na przyszłość od zainwestowanego kapitału.
Natomiast stopa procentowa jest roczną płatnością za odłożoną konsumpcję wyrażoną jako procent od wypożyczonej kwoty pieniędzy.
W gospodarce wyróżnia się rynkową (nominalną) stopę procentową, którą traktuje się jako płatność, której można oczekiwać od udzielonej pożyczki, która jest wyrażona w procentach. Zawiera ona w sobie:

• czystą stopę procentową,
• koszt ryzyka,
• oczekiwaną stopę inflacji.

Czysta stopa procentowa jest to dochód, który można osiągnąć z inwestycji w warunkach braku ryzyka i braku inflacji.
Często używa się również w badaniach efektywności pojęcia realnej stopy procentowej, która oznacza, że jest to nominalna stopa % pomniejszona o stopę inflacji.
W praktyce rynkowa stopa procentowa jest określana przy zastosowaniu prawa popytu i podaży.


 
Kształtowanie się stopy procentowej na rynku jest uzależnione od podaży kapitału pożyczkowego, który w przypadku niedoboru wykazuje poziom P1, natomiast poziom P2 wskazuje na równowagę podaży i popytu na kapitał pożyczkowy.



Zasoby kapitałowe (S) ze strony podaży są wielkością stałą, gdyż są wynikiem zgromadzonego dotychczas zasobu kapitałowego, natomiast jeżeli dojdzie do przecięcia tej prostej z krzywą popytu D, to otrzymujemy stopę procentową jaka powinna kształtować się na rynku.

Czym są potrzeby w teorii ekonomii?

W powyższej definicji ekonomii pojawia się również kategoria potrzeb. Cechą ludzkich potrzeb jest m.in. ich zróżnicowanie i komplementarność. Każda potrzeba, która się pojawia, może więc rodzić kolejną. W ten sposób potrzeby ludzkie praktycznie są nieograniczone.
Potrzeby warunkują nasze życie. Poprzez potrzeby kształtujemy styl naszego życia, systemy wartości, relacje z innymi ludźmi. Na ogół potrzebę ludzką określa się jako – wynikające ze stanu braku – pożądanie czegoś niezbędnego do zapewnienia warunków rozwoju i funkcjonowania człowieka. To pożądanie może dotyczyć przedmiotów materialnych, pewnych stanów emocjonalnych, wyników jakiegoś działania oraz określonych stosunków między ludźmi . Mówiąc krótko można stwierdzić, że potrzeba oznacza odczuwany,  uświadomiony brak czegoś.  Spotykamy również potrzeby ukryte, które występują wówczas, gdy nasze odczucia są nieuświadomione. Niektóre firmy poprzez odpowiednie działania marketingowe potrafią w konsumentach kreować nowe potrzeby, które są związane z oferowanymi przez nie produktami. Najbardziej popularna w literaturze jest klasyfikacja potrzeb według amerykańskiego psychologa A.H. Maslowa. Przyjął on założenie, że potrzeba niższa w hierarchii (i jednocześnie ważniejsza) to ta, której całkowite lub częściowe zaspokojenie jest koniecznym warunkiem pojawienia się innej potrzeby, wyższej w hierarchii i o stosunkowo mniejszym znaczeniu dla człowieka. Maslow wyróżnia kilka grup potrzeb, które uszeregować możemy w tzw. piramidę, co przedstawia rysunek :



Rys.  1.2. Piramida potrzeb ludzkich według Maslowa
Źródło: R. Łazarek, Ekonomika turystyki, Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Warszawa 2004, s. 28.

Produkować czy świadczyć?

W przytoczonej powyżej definicji ekonomii wyjaśnić należy stwierdzenie, że zasoby służą do wytwarzania określonych dóbr. Proces wytwarzania dóbr może przybierać formę produkcji towarów lub świadczenia usług. Z punktu widzenia ekonomii dobra są to towary lub usługi, które produkujemy lub świadczymy, aby zaspokajać nasze potrzeby.
Warto wspomnieć o usługach, które dzisiaj są wyrazem nowoczesności gospodarek współczesnych państw, a ich udział procentowy w tworzeniu PKB niektórych rozwiniętych państw sięga nawet ponad 80%.
 Dynamiczny rozwój sektora usług związany jest z nadejściem tzw. „Trzeciej fali”, słynnej w literaturze wizji przyszłości Allana Tofflera . Trzecia fala oznacza rozpad tradycyjnych gospodarek opartych na rolnictwie („Pierwsza fala”) i przemyśle („Druga fala”). Gospodarki przyszłości oparte będą na sektorze usług („Trzecia fala”). Zachodzące zmiany nie tylko mają swój wymiar gospodarczy, ale również społeczny. Zaobserwować możemy duży pęd do wiedzy, zdobywania nowych umiejętności, doskonalenia swoich kwalifikacji i nieustannego kształcenia.  

Ramka 1.1. „Trzecia fala” w Hongkongu

Co wyróżnia usługi?

Gospodarki wielu państw charakteryzuje się rozbudowanym sektorem usług. Powstaje coraz więcej firm marketingowych, consultingowych, świadczących usługi turystyczne, bankowe czy finansowe itp. Co wyróżnia usługi od produkowanych towarów?

Cechy usług różniące je od towarów:

• niematerialny charakter,
• brak możliwości magazynowania,
• najczęściej nierozdzielność miejsca świadczenia i konsumpcji,
• zmienność.

⇒ Niematerialność usług wiąże się z faktem, że usługi  trudno jest określić poprzez dotyk, smak czy zapach – jak ma to miejsce w przypadku towarów. Kupowanie usług nacechowane jest więc większym ryzykiem. Klient nie ma przecież możliwości „obejrzeć” czy „spróbować” tego, co kupuje. Często niematerialny charakter powoduje, że wpływ czynnika ludzkiego na efekt końcowy usługi jest dużo większy niż w przypadku towarów. Dotyczy to różnych usług począwszy od sprawności i precyzji  mechanika samochodowego czy dentysty a kończąc na uśmiechu recepcjonisty w hotelu (bez tego uśmiechu niektórzy wyjeżdżają bardzo niezadowoleni).
⇒ Nietrwałość wiąże się z faktem, że usług nie można magazynować. Fakt ten powoduje, że jeśli dzisiaj jakaś usługa nie zostanie sprzedana, już jutro sprzedać jej nie można. Dotyczy to np. niesprzedanych miejsc w pokoju hotelowym, niesprzedanych biletów do kina lub teatru, wolnych miejsc na kursie językowym czy uczelni.
⇒ Nierozdzielność oznacza, że proces produkcji (świadczenia) usług jest nierozerwalnie związany z procesem konsumpcji i zawsze występuje po sprzedaży. Dlatego też mówi się często, że klienci kupują jedynie swoje marzenia lub wyobrażenia o usłudze. Trudno przecież kupić nową fryzurę czy wycieczkę zagraniczną na próbę. Zupełnie inaczej jest w przypadku towarów, które najpierw są produkowane, magazynowane, a dopiero później sprzedawane i konsumowane.
⇒ Zmienność oznacza różny sposób wykonania danej usługi. Ponieważ w usługach bardzo istotny jest wkład pracy ludzkiej, dlatego też jakość usługi jest mniej przewidywalna niż towaru. Ludzie mają przecież emocje, nastroje, różne charaktery i sposoby bycia. Powoduje to, że każda niemal usługa fryzjerska, hotelarska czy kelnerska może być inna.

Jak dzielimy usługi?

Działalność usługowa podobnie jak produkcja polega na zaspokajaniu potrzeb ludzkich, lecz różni się brakiem zmaterializowania. Nie można jej dotknąć, zmierzyć, zważyć. W szczególności do usług można zaliczyć: czynności oddziałujące na obiekty, czynności w zakresie transportu i zaspokajające inne potrzeby człowieka.


Rys. 1.3. Klasyfikacja usług w zależności od przedmiotu lub podmiotu oddziaływania
Źródło: Opracowanie własne, Luiza Bednarowska.

Przyjmując za kryterium podziału „przedmiotowość” usług możemy podzielić na materialne i niematerialne.



Rys. 1.4. Klasyfikacja usług ze względu na stopień „przedmiotowości”
Źródło: Opracowanie własne, Luiza Bednarowska.

Inny podział usług wprowadza sama praktyka prowadzonej działalności usługowej przez przedsiębiorstwa. Z tego punktu widzenia usługi dzieli się na usługi związane z rzeczą, osobą oraz o charakterze komercyjnym.
                


Rys. 1.5. Klasyfikacja usług ze względu na praktykę działania przedsiębiorstw usługowych
Źródło: Opracowanie własne, Luiza Bednarowska.

Z punktu widzenia przeznaczenia usługi dzieli się na usługi produkcyjne, konsumpcyjne i ogólnospołeczne.

                   
Rys. 1.6. Klasyfikacja usług ze względu na ich przeznaczenie
Źródło: Opracowanie własne, Luiza Bednarowska.

Jak dzielimy dobra?

Dobro to wszystko, co jest efektem pracy ludzkiej (towar lub usługa) lub zostało stworzone przez naturę i zaspokaja potrzeby ludzi.
W ekonomii możemy wyróżnić następujące podziały dóbr:

Dobra ekonomiczne i wolne:

1. Dobra ekonomiczne są to produkty pracy ludzkiej (towary, usługi), które wytwarzamy po to, by zaspokajać nasze potrzeby;
2. Dobra wolne są wytworem sił przyrody, np. woda, powietrze, wiatr, energia słoneczna i występują w zasadzie w ilościach nieograniczonych w stosunku do naszych potrzeb.

Dobra substytucyjne i komplementarne:

1. Dobro A jest substytucyjne względem dobra B (np.: kasety magnetofonowe (A) i płyty kompaktowe B), jeżeli pełnią zbliżone funkcję, i mogące się wzajemnie, częściowo lub całkowicie zastępować;
2. Dobra komplementarne to dobra wzajemnie uzupełniające się, wykorzystanie danego dobra wiąże się z koniecznością posiadania innego dobra np. mieszkania i meble, samochód i benzyna.

Dobra normalne i niższego rzędu:

1. Dobra normalne to dobra, na które zapotrzebowanie rośnie w miarę wzrastania dochodu konsumentów, np. luksusowy samochód, modna odzież;
2. Dobra niższego rzędu to takie, na które zapotrzebowanie spada w miarę wzrastania dochodu konsumentów (np. podstawowe artykuły żywnościowe, niskogatunkowa używana odzież zachodnia).  

Szerzej podział na dobra normalne i niższego rzędu zostanie omówiony w rozdziale pt. Elastyczność cenowa popytu.

Czy gospodarujemy użytecznie?

Ostatnim ważnym do wyjaśnienia pojęciem związanym z powyższą definicją ekonomii jest pojęcie użyteczności. Produkowane towary lub świadczone usługi mają maksymalizować nasze zadowolenie. Mówiąc językiem ekonomicznym, mają być dla nas użyteczne.
Użyteczność oznacza satysfakcję, jaką ma konsument z nabywanych dóbr.
Aby naprawdę spowodować zadowolenie klienta, firma powinna dowiedzieć się jak najwięcej o jego potrzebach oraz  zastanowić się nad tym
    


Firmy, które trafnie odpowiedzą na te pytania, będą nagrodzone nie tylko przychylną opinią swoich klientów, ale również zyskiem z prowadzonej działalności.

Jak postrzegamy rzeczywistość gospodarczą?

W ekonomii możemy wyróżnić dwa podejścia do analizowania zjawisk gospodarczych – podejście normatywne i pozytywne:

1. ekonomia pozytywna ma za zadanie wyjaśnianie zjawisk i prognoz (hipotez) ekonomicznych, oparte na obiektywnej wiedzy o rzeczywistości. Ekonomia pozytywna zajmuje się opisem faktów, okoliczności i wzajemnych zależności bez ich subiektywnej oceny;
2. ekonomia normatywna – zajmuje się opisem faktów, okoliczności i wzajemnych zależności oraz ich subiektywną oceną z punktu widzenia etyki i sądów wartościujących.

Jakie działy wyróżniamy w ekonomii?

Znaczny wzrost zainteresowania badaniami ekonomicznymi na przestrzeni ostatnich lat spowodował wyodrębnienie się dwóch głównych nurtów w tej dziedzinie nauki: makroekonomii oraz mikroekonomii.

• Mikroekonomia jest nauką, która bada procesy zachodzące w poszczególnych obszarach gospodarki. Przedmiotem zainteresowania mikroekonomistów są poszczególne rynki funkcjonujące w gospodarce danego kraju,  przedsiębiorstwa, ceny produktów, wielkość produkcji, konsumenci.
• Makroekonomia  jest nauką, która zajmuje się gospodarką jako całością. Przed¬miotem zainteresowania makroekonomistów są największe agregaty gospodarki takie, jak konsumpcja, oszczędności, bezrobocie, inflacja, rynek pieniądza itd.

Mikroekonomia i makroekonomia są odrębnymi naukami, a nie większymi lub mniejszymi „wycinkami” gospodarki, które można połączyć w jedną naukę zwaną ekonomią.


Ramka 1.2.  Różnice pomiędzy mikro- a makroekonomią


Źródło: Opracowanie własne, Luiza Bednarowska

Czy występuje problem rzadkości?

Rzadkość jest naczelnym pojęciem ekonomii. Oznacza, że istniejące zasoby są niewystarczające dla zaspokojenia istniejących potrzeb. Ważne jest więc odpowiednie zarządzanie (gospodarowanie) otaczającymi nas dobrami, aby racjonalnie je wykorzystać.
Gdyby nie występowało zjawisko rzadkości, nie byłoby konieczności zajmowania się ekonomią. Żylibyśmy w świecie pełnego zaspokojenia potrzeb ludzkich.

• Rzadkość a zasoby gospodarki kraju

Problem rzadkości zasobów ma fundamentalne znaczenie dla gospodarki państwa. Na potrzeby naszych rozważań posłużymy się narzędziem, jakim jest krzywa możliwości produkcyjnych (KMP), zwana też krzywą transformacji, przedstawiająca graficznie przy każdym poziomie produkcji jednego dobra  maksymalną, możliwą produkcję drugiego dobra. Dla uproszczenia możemy zbudować model gospodarki, w której produkowane są tylko 2 dobra – książki i żywność. Możliwości produkcyjne naszej gospodarki przedstawiają poniższe dane.



Zauważmy, że punkt A może charakteryzować tzw. społeczeństwo intelektualistów – dużo czytają, ale mało jedzą. Natomiast punkt F – to zdecydowanie „społeczeństwo smakoszy” – dużo jedzą a mało czytają. Wszystkie inne punkty oznaczają różne możliwości produkcyjne tej fikcyjnej gospodarki. Ponieważ zasoby gospodarki są ograniczone, aby zwiększyć produkcję jednego dobra, trzeba zmniejszyć o odpowiednią ilość produkcję dobra drugiego. Ilość jednego dobra, z którego rezygnujemy na rzecz wyprodukowania większej ilości dobra drugiego nazywamy kosztem alternatywnym. Koszt ten oznacza więc utratę najlepszej, niewybranej możliwości wykorzystania posiadanych zasobów, dlatego też nazywany jest często kosztem utraconych możliwości.
Przykładowo przechodząc z możliwości produkcyjnej A do B rezygnuję z produkcji 100 książek na rzecz wyprodukowania 150 dodatkowych porcji żywności. Możemy więc powiedzieć, że 100 książek jest kosztem alternatywnym 150 porcji żywności.
KMP jest świetnym narzędziem na pokazanie różnych możliwości wykorzystania zasobów gospodarki państwa. Wszystkie punkty na krzywej (A, B, C, D, E, F) oznaczają, że społeczeństwo wytwarza efektywnie. Wszystkie punkty poniżej KMP oznaczają zaś produkcję nieefektywną, a więc taką, która nie wykorzystuje w pełni wszystkich zasobów gospodarki (punkt G). W takiej gospodarce można np. zauważyć występujące bezrobocie, będące rezultatem nieefektywnego wykorzystania zasobów ludzkich. Punkty leżące ponad KMP są nieosiągalne (punkt H). Przy danych zasobach społeczeństwo nie potrafi wytwarzać więcej. Nie oznacza to jednak, że w przyszłości gospodarka państwa nie może osiągnąć wyższego pułapu KMP. Proces zwiększania produkcji przy istniejących zasobach gospodarki nazywamy wzrostem gospodarczym.
Krzywa możliwości produkcyjnych może przybierać różną postać w zależności od wielkości kosztu alternatywnego. Poniżej przedstawiamy 3 możliwe przypadki:

Liniowa KMP, która charakteryzuje się stałym kosztem alternatywnym

1. Zwiększenie produkcji dobra A o jednostkę wymaga zawsze rezygnacji stałej ilości dobra B.
2. Wzrost produkcji dobra B o jednostkę wymaga zawsze rezygnacji z takiej samej ilości dobra A.

Wypukła KMP charakteryzuje się malejącym kosztem alternatywnym

1. Aby zwiększyć produkcję dobra A, trzeba zrezygnować z coraz to mniejszej ilości dobra B.
2. Aby zwiększyć produkcję dobra B, trzeba zrezygnować z coraz to mniejszej ilości dobra A.

Wklęsła KMP charakteryzuje się rosnącym kosztem alternatywnym

1. Aby zwiększyć produkcję dobra A, trzeba zrezygnować z coraz to większej ilości dobra B.
2. Aby zwiększyć produkcję dobra B, trzeba zrezygnować z coraz to większej ilości dobra A.

                          


Rys. 1.7. Możliwe kształty KMP

• Rzadkość a zasoby przedsiębiorstwa

Nie tylko zasoby państwa mają charakter rzadki. W krótkim okresie także przedsiębiorstwa dysponują rzadkimi zasobami. Stała jest przecież wielkość przedsiębiorstwa, ilość maszyn, ilość magazynów i w krótkim okresie trudno jest znacznie powiększyć ich stan. Fakt ten zilustrować możemy na zasadzie prawa malejących przychodów.
Załóżmy, że mamy przedsiębiorstwo wytwarzające samochody, o określonej wielkości, ilości maszyn, wielkości magazynów itp. Zmienny jest tylko jeden czynnik produkcji – praca. Sytuacja ta przedstawiona zostawała na przykładzie poniższych danych.
Widzimy, że w wyniku wzrostu zatrudnienia nastąpiły zmiany w całkowitej produkcji. Produkcja ta rośnie nieliniowo, tzn. początkowo rośnie bardzo szybko a później coraz wolniej w stosunku do czynnika produkcji, jakim jest praca.  


ZATEM:
Zmniejszenie produkcji marginalnej w wyniku wzrostu nakładu jednego czynnika produkcji przy niezmienionych ilościach innych czynników nazywamy prawem malejących przychodów lub prawem malejącego produktu marginalnego.

Jak badamy zjawiska gospodarcze?

Badając rzeczywistość gospodarczą ekonomiści posługują się wieloma narzędziami. Do najważniejszych możemy zaliczyć modele ekonomiczne, wskaźniki oraz dane ekonomiczne przedstawiane w postaci m.in. wykresów, tabel, schematów.

• Do czego służą modele ekonomiczne?

Model to uproszczony obraz rzeczywistości gospodarczej

Ponieważ rzeczywistość gospodarcza jest złożona, ekonomiści często stosują modele ekonomiczne. W realnym świecie mamy przecież miliony konsumentów, tysiące przedsiębiorstw i organizacji biznesowych, a często relacje zachodzące pomiędzy nimi są złożone i niejednoznaczne. Stosując uproszczenia można jednak podjąć próbę wyjaśnienia zachodzących w gospodarce procesów. Świadomie upraszczając rzeczywistość zwracamy jednocześnie uwagę na rzeczy najważniejsze, a mniejsza ilość zmiennych zależnych pozwala lepiej zrozumieć logikę działania danego modelu. Przykładowo model rynku może dotyczyć jedynie zależności pomiędzy popytem, podażą i ceną, a model gospodarki może być bez wymiany handlowej z zagranicą (tzw. gospodarka zamknięta), a nawet bez państwa (gospodarka bez podatków).
W ekonomicznych modelach często stosuje się założenie ceteris paribus – które można określić jako „pozostałe czynniki niezmienione”. Jeśli więc zamierzamy zbadać zależność jakiegoś zjawiska od jednego z kilku czynników, które wpływają na dane zjawisko, to możemy przyjąć założenie ceteris paribus, tzn. że pozostałe czynniki nie zmieniają się. Przykładowo badamy wpływ cen na skłonność ludzi do zakupów odzieży, nie patrząc na inne czynniki, które wpływają na decyzje konsumentów, takie jak np. moda lub ceny innych dóbr.

• Jak prezentować dane statystyczne?

Wyróżniamy następujące sposoby prezentacji danych statystycznych:

• szeregi czasowe

W szeregach czasowych dane zmieniają się w kolejnych okresach.

Wyróżniamy podstawowe formy szeregów czasowych:

• Tablice (Tabelki)

Tablica 1.1. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w gospodarce narodowej (w zł) w kwartałach 2003 i 2004 roku



 www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/praca_ludnosc/zatr_wyn/2005/Ipol/1.doc

• dane przekrojowe

Dane przekrojowe informują szczegółowo o strukturze danego zjawiska, np. podając wartość analizowanej zmiennej dla poszczególnych osób lub grup osób wchodzących w skład większej populacji w pewnym okresie. Podział może być dokonany ze względu na przyjęte kryteria takie jak przykładowo poziom wykształcenia, wiek, płeć, wysokość zarobków itd.  
Dane przekrojowe mogą przyjąć formę:
•    Tablicy (Tabelki)

Tablica 1.2. Pracownicy pełnozatrudnieni według poziomu wykształcenia i płci (w tys.)